MANASTIR MANAJSIJA

Dok je obnavljao i ukrašavao Beograd, despot Stefan je razmišljao da podigne crkvu u kojoj bi bila njegova grobnica. U tom cilju, po pisanju Konstantina Filosofa: "obilažaše gore i polja i pustinje, tražeći mesto gde bi mogao podići željenu obitelj, stan za ćutanje. Našavši najprikladnije i najbolje mesto, gde je trebao biti dom (tj. Dom Božji = crkva), i pomolivši se pristupi delu i položi osnov u ime Svete Trojice svedržavnog božanstva". Mesto se nalazilo na zaravni desne obale reke Resave u klisuri između brda Maćehe i Pastorka. Glavna zadužbina despotova prozvana je Resava po istoimenoj reci uz koju je podignuta. Kasnije se javlja ime Manasija, po nadimku despotovom, koga su zbog blagoglagoljivosti zvali "vtori Manasija", dok se u narodu i danas čuje "Namasija". Temelji su udareni s jeseni 1406. godine, a radilo se "sa svakom žurbom i najlepšim stvarima i mnogočasnim najveštijim radnicima, najiskusnijim živopiscima, ako ih je gde bilo, i mnogim zlatnim i cvetnim šarama ukrasi je. Jer šiljaše čak na ostrva i svuda".

Uporedo sa grandioznom manastirskom crkvom, zidani su velika trpezarija, konaci i ostale pomoćne zgrade i odbrambeni zidovi. Zbog veličine objekta i teških prilika u zemlji, radovi su trajali, s manjim prekidima sve do 1418. godine, "i tako mnogim i neiskazanim troškom svrši se i ukrasi dom i grad okolo, izvanredni stanovi za opštežiće. A sabra od svuda predumišljene, dostočudne inoke i nastani tu". Osnivačka povelja nije sačuvana, ali žitije pruža osnovne podatke o darovima. Tako Konstantin Filosof kaže: "dade i priloži sela i vinograde, a još i po svim svojim krajevima potpisavši dade slobodu. Riznice ovde iz dana u dan polagaše". Darovao je i potreban bogoslužbeni inventar: "dade i dragocene ikone ukrašene biserjem i zlatom, snabdevši svakim knjigama za služenje, priloži službene odežde i crkvene sasude dovoljno sa velikim biserjem i zlatom ukrašene, toliko mnogo da prevazilazi i izabrane velike lavre Svete Gore". Osvećenje je izvršio sam patrijarh srpski Kiril "sa svim saborom srpskih prvosveštenika, igumana i uz to i sviju blagorodnih", na dan Silaska Svetoga Duha na apostole (Trojičin dan). U manastirskoj crkvi "načini sebi grobnicu, gde se malo posle položi". O zadužbini je brinuo do kraja svoga života.

ISTORIJA Despot umire iznenada 1427. godine, a Srbija postaje meta čestih turskih pljačkaških upada. Turci su prvi put osvojili Manasiju 1439. godine, a kada je Srbija obnovljena Segedinskim mirom 1444. godine, napustili su manastir. Zapisi beleže da je 1456. manastir paljen, a 1458. godine "primi baša (tj. Mahmud paša Anđelović) grad Resavu, maja 10, u sredu, a sutra Vaznesenje Gospodnje beše". Jako manastirsko utvrđenje Turci su iskoristili da u njega smeste svoju posadu, čiji su zapovednici dobili timare i čitluke po braničevskom subašiluku. Ovde nalazimo i jednu zanimljivost: 1467. godine, dvojica monaha dobili su jedan timar koji je donosio godišnji prihod od 2.785 akči, uz obavezu da vrše vojnu službu u manastirskoj tvrđavi. Sveštenik Nikon dobio je timar koji čine sela Gornja Sena od 22 kuće i Donja Crvena Stena od 7 kuća, s tim da daje dva člana posade za službu u tvrđavi. U istom braničevskom tefteru, Manasija (manastir Svetoduhna), pridodat je istom svešteniku sa napomenom "oni su sveštenici oprošteni i oslobođeni od davanja". Ukupan prihod od manastira iznosio je svega 600 akči. Godine 1476, Turci su skinuli i odneli velika manastirska zvona.

Popis izvršen 1516. godine pokazuje da u manastiru žive imam i hatib, što upućuje na zaključak da u Manasiji postoji islamska bogomolja. To potvrđuje i izveštaj egzarha beogradskog mitropolita Maksima Ratkovića iz 1733. godine, jer pominje "minare tursko". U prošlom veku bilo je ljudi koji su pamtili kada je u manastirskoj tvrđavi živeo "dizdar s Turcima i bulama". Tokom Bečkog rata od 1689. do 1690. godine, Manasiju su kratko vreme držale austrijske trupe. Požarevačkim mirom 1718. Austrija je okupirala ovaj deo Srbije, i u manastir smestila svoju posadu, koja je iskoristila manastirsku pripratu za barutanu i tu uskladištila velike količine eksploziva. Nesrećnim slučajem došlo je do eksplozije koja je razorila pripratu. Naredba austrijskih vlasti iz 1719. godine zabranjivala je Srbima da popravljaju svoje crkve, pa je odbijena molba da se popravi i krov manastirske crkve. Tih godina austrijske okupacije, jedina dozvoljena vera bila je rimokatolička dok je pravoslavlje bilo samo "trpljena vera". Godine 1725. "načeše mirjani obnavljati Manasiju". To je zbog raznih smetnji išlo dosta teško, pa je priprata obnovljena tek deceniju kasnije, o čemu svedoči natpis postavljen visoko iznad zapadnih vrata: "Obnovi se v ljeto 1735. Oktomvrija 2, pri arhijereju Vićentiju Jovanoviću. Ktitori priprate sije biša gospoda Joan i Janićije Konstandinovići". Kada su 1739. godine otišli Austrijanci, ponovo se vratila turska posada u manastir, a dizdar (zapovednik) manastirske tvrđave pominje se 1800. godine. Posada je ostala u manastiru sve do Prvog srpskog ustanka kada je manastir oslobođen. Turci su u odlasku uništili sve što su mogli, pa iguman Joanikije nije imao gde da se smesti, te je prvo podigao kolibu sebi za stanovanje. Već za vreme ustaničkih borbi vršene su opravke - 1806. godine "pri vladeniju Kara Georgija Petroviča", kada je crkva očišćena od stajskog đubreta i pokrivena ćeramidom; i 1810. godine "pri blagovernago i verhovnago gospodara Georgija, predvoditelja naroda serpskago". U oba slučaja iguman je bio Joanikije a resavski knez Milija Zdravković. Drugi zapis načinio je majstor koji je izvodio obnovu, potpisavši se kao "majstor Živadin". Obe su obnove bile na nivou skromnih opravki, izvedene skromnim sredstvima i u teškim vremenima. Opšte prilike u zemlji nisu dozvoljavale opsežne i dugotrajne radove. U manastiru se kratko vreme utvrdio Milošev oponent Pavle Cukić sa svojim odredom, dok ga Vujica Vulićević nije prisilio na predaju. Knez Miloš pristupa obnovi crkava sa više truda i pažnje, i u tom cilju šalje 1839. godine komisiju da pregleda crkve i manastire i sačini predlog za opravke. Po njihovom izveštaju: "manastir je u rđavom stanju i za ljude opasan", jer sa svoda pada kamenje ugrožavajući ljude i monahe. Uz sve to krov prokišnjava, a manastir je osiromašen i prezadužen ostavši bez mnogih svojih imanja i prihoda. Godine 1844. knez Aleksandar Karađorđević i Popečiteljstvo prosveščenija (tj. Ministarstvo prosvete) šalju komisiju da pregleda manastire Manasiju, Ravanicu i Rakovicu. Komisija predlaže da se na crkvi dotrajalo i nedostajuće kamenje ponovo postavi i omalteriše kako spolja tako i u unutrašnjosti, ali "u stari moleraj da se ne dira" ostavljajući "veće ukrašenije cerkvi za sgodnije vreme". Radovi izvedeni iste godine stajali su državnu kasu 16.314 srebrnih forinti. Zbog nedostatka novca nije uspeo pokušaj obnove trpezarije, koji je za 10.256 srebrnih forinti, samo za rad bez materijala, ponudio 1856. godine preduzimač Jovan Kriger iz Beograda. Tek septembra 1956. godine započeti su ozbiljni konzervatorsko-restauratorski radovi.

KULTURNI ZNAČAJ Pored duhovnog, Manasija je u istoriji imala i neprocenjiv kulturni značaj, zahvaljujući širokoj kulturi despota Stefana i njegovoj sposobnosti da izabere prave ljude za određene poslove. Dolaskom u Srbiju Konstantina Kostenjskog zv. Filosof, započela je intenzivna književna i prepisivačka delatnost. Konstantin je svojim delom Sakazanije o pismeneh postavio temelje gramatike i izveo pravopisnu reformu, koja je služila kao uzor. Vekovima su prepisivane knjige "ot starih prevodnika resavskih ne imuščago ničtože poroka". Cilj reforme bio je da se stvori jedinstveno pravilo pisanja kao i da se isprave knjige i uklone razlike nastale usled lošeg prevođenja i pogrešnog prepisivanja. Prepisivačka i književna delatnost u Manasiji poznata pod imenom "Resavska škola" značajna je u srpskoj književnosti sve do XVIII veka. Njene su rezultate koristili kako u Srbiji, Staroj Srbiji (Makedoniji), zapadnoj Bugarskoj, tako na Svetoj Gori i u Rusiji.

OBJEKTI Manastirski kompleks pored crkve čine i kelije, trpezarija, bolnica, kuhinja, podrum, ostava i ostale pomoćne zgrade neophodne jednom većem domaćinstvu.

CRKVA Centralno i glavno mesto u manastirskom kompleksu zauzima manastirska crkva, ka kojoj su svi ostali objekti usmereni. U pitanju je grandiozno zdanje, koje po veličini zaostaje jedino za Dečanima. Podizanjem Manasije despot Stefan je ispunio obećanje koje je kao dete izrekao gledajući crkvu Ravanicu, očevu zadužbinu: "Veću i lepšu ja ću podići!"

Arhitektura Ova petokupolna crkva spada u najznačajnija ostvarenja tzv. Moravske stilske grupe. Stilski odstupa od Lazarice, Ravanice i Kalenića koji se smatraju tipičnim za ovaj građevinski stil. Glavnu kupolu i gornje konstrukcije nose 4 masivna stuba povezana lukovima, dok male kupole leže na zidovima. Crkva je zidana isključivo kamenom, te su izostale crvena cigla i bele krečne fugne karakteristične za ovaj arhitektonski stil. Naime fasada je obložena tesanim žućkasto-rumenim kamenom - peščarom. Fasada nema dekorativnu plastiku, izuzev dva reda prozora - bifora i dugog niza malih arkada ispod krovnog venca, pa zdanje deluje smireno i dostojanstveno. U priprati nad kojom je takođe kupola, postavljen je mozaični pod izveden od belog i crvenog mermera. Pod je relativno dobro očuvan a nedavno je vešto i pažljivo izvršena njegova restauracija.

Živopis Manastirska crkva odmah po izgradnji dobila živopis koji spada u remek dela srpskog srednjevekovnog slikarstva. Srednjevekovni letopisac u doprinos Srba svetskoj kulturnoj baštini ubraja i "resavsko pisanije" tj. živopis urađen na oko 2.000 m2. Vreme je mnogo toga uništilo, ali je ostalo oko 500 m2 dobro sačuvanog i oko 140 m2 izbledelog živopisa. Njegova lepota i danas, pet vekova kasnije, uzbuđuje vernike i sve posetioce, pred koje izranja raskoš boja: karmin, cinober, azurno-plavo, plavo-zeleno, plavo-sivo. Umetnik slikajući biblijske scene, slika svoje vreme i savremenike. Tako su mu u likovnom prikazu priča iz Jevanđelja O ubogom Lazaru (Lk 16,19-31) i Svadbi carevog sina (Mt 22,1-14) kao uzor poslužili ljudi iz onovremenog visokog društva. Tu je prikazana srpska vlastela u skupocenim odelima i purpurnim ogrtačima sa zlatnim trakama i zlatnim ukrasima, zlatno i srebrno posuđe na stolovima, pehari, kondiri, zdele sa pečenim mesom, voćem, maslinma i sl. U najnižim zonama obe pevnice prikazani su Sveti ratnici. Iako su naslikani u natprirodnim dimenzijama, oni ukazuju na izgled onovremene despotove pratnje. To su predstave vitezova sa oklopima, štitovima, mačevima, kopljima, strelama. Sve prikazane ličnosti obučene su u bogato ukrašene odežde, čak i askete i velikoshimnici. Značajna Ktitorska kompozicija predstavljena je na zapadnom zidu crkve, levo od ulaza, na površini oko 8,5 m2. Despot Stefan je prikazan kao visok i mršav čovek, crvenkasto-žute kose i tankih povijenih obrva, izuzetno dostojanstven izgleda. Na glavi ima zlatnu krunu, i odeven je u crveni gornji ogrtač, sa zlatnim krugovima i dvoglavim orlovima. U desnoj ruci drži vladarski žezal - skiptar sa krstom, a u levoj model svoje zadužbine koju prinosi Svetoj Trojici. Na istom zidu desno od ulaza predstavljen je jedan velikoshimnik koji drži svitak sa tekstom: "Bratije i otci, ašče hoščete spasti se - ljubite drug druga". U gornjoj zoni južne pevnice ilustrovane su evanđelska scena Dvanaestogodišnji Isus uči u hramu (Lk 2,41-52) kao i Hristove priče O Mitaru i fariseju (Lk 18,10-14) i O Bludnom sinu (Lk 15,11-32). U pandatifima kupole prikazani su Sv. Evanđelisti a u kupoli dvasdeset četiri figure starozavetnih proroka i patrijaraha. U oltaru su predstavljene uobičajene scene Pričešće apostola i Sveta arhijerejska liturgija (Poklonjenje Agnecu).

UTVRĐENjE: Ceo manastirski kompleks opasan je snažnim odbrambenim zidom sa 11 petospratnih kula: 8 pravougaonih, 2 šestougaone, i 1 kvadratna tzv. Despotova kula, predviđena za dugotrajnu i samostalnu odbranu. Severoistočno se nalazila još jedna kula. Tako je dobijena prava tvrđava nepravilne osnove jer se utvrđenje prilagođavalo terenu. Unutrašnja dužina zida je oko 330 metara. Oko tvrđave je iskopan šanac širine 10 i dubine 6 metara. Tvrđava je imala zadatak da štiti manastir ali i da zatvori klisuru kroz koju vodi put.

TRPEZARIJA: je jedna od najvećih građevina te vrste u Srbiji onog vremena sa dimenzijama 17h32m. Imala je prizemlje, sprat, drvene tremove sa oba podužna zida i krov na dve vode. U prizemlju, ukopanom 1 m u zemlju, na istočnoj strani izvedena je polukružna apsida, a jedna nešto plića apsida vidljiva je i na spratu ali na južnoj strani. Ukupna korisna površina objekta bila je oko 1.000 m2, pa se smatra da je građevina imala funkciju trpezarije samo u prizemlju, dok su na spratu bili skriptorijum i biblioteka.

OSTALO: Duž svih zidova nalazili su se konaci, ali je teško dokučiti njihov raspored. Manastir danas ima mali konak, s desne strane ulaza iz prošlog veka, sa kapelom Krsta Gospodnjeg; veliki konak iz 1977. godine uz istočne zidove, sa kapelom sv. Despota Stefana; kao i novi konak iz 1985. godine. Takozvana "Bela Crkva" posvećena prazniku Rođenja Presvete Bogorodice, u ataru sela Beljajke, metoh je manastira Manasije.


Duhovnik: prepodobni jeromonah Sergije (Novaković)
Nastojateljnica: visokoprepodobna igumanija Angelina (Radisavljević).

Adresa: 35213 Despotovac; tel: 035/611-290